Hãy chỉ ra yếu tố thần kì trong Chuyện chức phán sự đền Tản Viên và phân tích tác dụng của chúng

Chuyện chức phán sự đền Tản Viên là một trong những truyện tiêu biểu của Truyền kì mạn lục. Truyện không chỉ hấp dẫn người đọc bởi câu chuyện mà Nguyễn Dữ đã kể lại mà còn có sức hút từ chính yếu tố thần kì trong đó.

Khi định nghĩa về yếu tố thần kì hay còn gọi là lực lượng thần kì, trợ thủ thần kì trong truyện cổ tích PGS. TS Nguyễn Bích Hà cho rằng nó là kết quả của những hư cấu dưới ánh sáng của trí tưởng tượng kì ảo và bay bổng của nhân dân. Lực lượng thần kì có thể là những nhân vật thần kì. như ông Bụt, bà tiên, Thiên Lôi, Ngọc Hoàng, thần, thầy phù thuỷ, yêu tinh; có thể là các đồ vật, vật thể thần kì như gậy thần, đèn thần, áo tàng hình, thảm bay; có thể là những con vật kì ảo như rắn thần, chim phượng hoàng, mèo đi hia...

Chịu ảnh hưởng từ tư đuy thần linh siêu hình của các tác giả dân gian, của những truyện kì quái phương Bắc, Nguyễn Dữ đã đưa vào các câu chuyện của ông nhiều yếu tố hoang đường, huyền ảo. Trong Chuyện chức phán sử đền Tản Viên, trước hết, có thể kể đến sự xuất hiện của các lực lượng nhân vật thần kì như hồn ma tên tướng giặc phương Bắc, quỉ, quỉ Dạ Xoá, Thổ công, Diêm Vương, các phán quan. Tất cả các nhân vật này đều thuộc về cõi âm.

Nhân vật phản diện trong truyện là hồn ma tên tướng giặc. Lai lịch, tội trạng của hắn được nhà văn kể lại rõ ràng qua lời nhân vật Thổ công: đấy là tên tướng bại trận của Bắc triều, cái hồn bơ vơ ở Nam. quốc, tranh chiếm miếu đền của tôi, giả mạo tên họ của tôi, quen dùng chước lừa dối, thích làm trò thảm ngược, Thượng đế bị nó bưng bít, hạ dân bị nó quấy rầy, phàm những việc hưng yêu tác quái đều tự nó cả. Nhân vật này xuất hiện trong cơn mơ của Ngô Tử Văn người dám đốt trụi ngôi đền hắn đang trú ngụ. Hắn mang dáng điệu, ngoại hình đạo mạo: khôi ngô, cao lớn, đầu đội mũ trụ. Hắn tự xưng với Tử Văn là cư sĩ. Nhưng ngoại hình và lời nói đó chỉ toát lên sự giả trá, lừa lọc. Vì thực chất hắn là chỉ là kẻ cướp. Khi sống, hắn đem quân cướp nước ta và khi chết, hắn cướp nơi thờ tự của Thổ công để trú ngụ. Là hồn ma rồi nhưng tên tướng bại trận lại không cải tà qui chính để được sỉêu thoát. Cướp đền của Thổ công xong, hắn tha hồ nhũng nhiễu, làm tội làm tình nhân dân, khiến bao người điêu đứng, khổ sở. Khi bị Tử Văn dang tay trừng trị, hồn ma tướng giặc lại đến gặp Tử Văn, trơ tráo đòi chàng xây trả lại đền. Hắn doạ dẫm chàng và tìm cách khiến chàng phải chết. Cho đến khi phải đối chất với Tử Văn dưới Minh ti, hắn vẫn ngoan cố đẩy tội về phía Tử Văn, cả gan dối Diêm Vương. Không thể nói những hành động của hồn ma tướng giặc biểu trưng cho lòng ham sống, cho sức sống dai dẳng được, Tất cả những gì hắn làm chỉ thêm tô đậm sự xấu xa, đê tiện, trơ tráo trong con người hắn. Hắn sống đã không lương thiện vậy mà khi chết, hắn lại càng bạc ác hơn. Là hồn ma, điều kiện và cơ hội để hắn gây tội càng dễ dàng, thuận tiện hơn khi nào hết. Bởi không nhìn thấy nhưng ai cũng phải khiếp sợ mỗi khi hắn hiển linh nhũng nhiễu.

Đối lập hoàn toàn với hồn ma tướng giặc là Thổ công. Từ ngoại hình, cung cách bề ngoài, Thổ công đã có sự khác biệt với hồn ma đáng ghét kia: áo vải, mũ đen, dáng điệu nhàn nhã. Lai lịch của Thổ công hết sức trong sạch, thậm chí hiển hách: làm chức Ngự sử đại phu từ đời vua Lí Nam Đế, chết vì việc cần vương, giúp dân độ vật đã hơn một nghìn năm nay. về tính cách, nếu hồn mạ tướng giặc hung hăng bao nhiêu thì Thổ công lại nhún nhường bấy nhiêu. Thổ công chính là nạn nhân trực tiếp của tên tướng giặc. Ngôi đền Tử Văn đốt vốn dĩ do ông cai quản, bị hồn ma tướng giặc chiếm giữ. Bao nỗi ấm ức của Thổ công chỉ được giãi bày khi Tử Văn có hành động đốt đền trừ tà. Xuất hiện trong truyện, nhân vặt này còn có vai trò là người chỉ đường, dẫn lối cho Tử Văn hiểu rõ chân tướng sự việc. Và khi Tử Văn đã hoàn thành sứ mệnh của mình thì cũng chính Thổ công là người tiến cử Tử Văn nhận chức phán sự đền Tản Viên. Như vậy, có thể hình dung Thổ công chính là nhân vật thần kì đóng vai trò phò giúp và đền ơn cho nhân vật chính diện trong truyện.

Nhân vật thần kì thứ ba chúng ta phải nhắc tới là Diêm Vương. Diêm Vương là người đứng đầu Minh ti, trực tiếp phán xử vụ án giữa Tử Văn và hồn ma tướng giặc. Ban đầu, nhân vật xuất hiện bằng những lời quát mắng Tử Văn. Những lời quát đó cho thấy uy lực của người có chức vị tối cao. Uy lực đó đủ khiến những kẻ có tội phải rùng mình khiếp sợ. Với tư cách là “thẩm phán” phiên toà, Diêm Vương đã suy xét mọi chuyện và nghị án một cách công bằng. Lời khai của Tử Văn và hồn ma tướng giặc đều được Diêm Vương cho người đi kiểm định. Cuối cùng, kẻ mang tội ác đã bị đền tội, Tử Văn được sống lại, trở về trần gian. Vai trò của Diêm Vương trong câu chuyên được thể hiện ở việc xử án công minh, mang lại công bằng cho người chính trực. Cùng hồn ma tướng giặc và Thổ công, Diêm Vương là nhân vật góp phần đưa cốt truyện diễn biến, phát triển theo chiều hướng li kì, hấp dẫn. Hơn nữa, hình tượng nhân vật Diêm Vương còn thể hiện mơ ước về vị quan thanh liêm, công minh, chính trực trong xã hội đầy rẫy nhiễu nhương, tệ nạn đương thời.

Các nhân vật quỉ, quỉ Dạ Xoa chỉ xuất hiện thoáng qua, không có ảnh hưởng nhiều đến sự phát triển của cốt truyện nhưng chính chúng lại góp phần mang đến không khí rùng rợn, kinh hãi đặc trưng của chôn âm ti, địa phủ cho cầu chuyện. Sự kì ảo nhờ đó được gia tăng.

Tử Văn không nằm trong số các nhân vật thần kì của truyện nhưng lại gắn với sự việc chết đi (hai ngày) sống lại rồi lại chết và được nhập vào cõi tiên, lãnh chức phán sự đền Tản Viên. Đó cũng là một yếu tố kì ảo của truyện. Những sự việc này được sắp đặt ở cuối như một kết thúc có hậu cho Tử Văn và câu chuyện, thể hiện triết lí ở hiền gặp lành của nhà văn.

Yếu tố kì ảo của truyện không chỉ được thể hiện ở phương diện nhân vật mà còn ở các không gian mà Nguyễn Dữ đã mang đến trong đó. Có thể thấy truyện có hai không gian kì ảo. Trước hết là không gian giấc mơ (giấc mơ của Tử Văn). Không gian này không được Nguyễn Dữ miêu tả chi tiết nhưng nó chính là không gian nối liền cõi trần và cõi âm, là nơi gặp gỡ của Tử Văn với hồn ma tướng giặc và với Thổ công. Cũng từ đây, Tử Văn tạm lìa cõi trần để bước vào cõi âm, để tham gia vào vụ kiện ở đó.

Không gian kì ảo thứ hai của truyện là âm ti. Âm ti được miêu tả bằng một số chi tiết khá rõ ràng: Ớ đó có một con sông lớn, trên sông bạc một cái cầu dài hơn nghìn thước, gió tanh sông xám, hơi lạnh thấu xương. Đọc đến đây, không ít người đã phải rùng mình khiếp sợ. Cảm giác về sự u ám, lạnh lẽo, rùng rợn đeo bám vào trí tưởng tượng của người đọc. Nhưng trái lại, trước không gian ấy, Tử Văn lại không hề sợ hãi. Và chính điều này đã chứng tỏ bản lĩnh cứng cỏi và sự ngay thẳng của nhân vật. Âm ti còn có ngục Cửu u. Nguyễn Dữ chỉ dẫn vào truyện không gian này mà không hề miêu tả nó bằng một chi tiết nào. Tuy nhiên, chỉ cái tên cũng đủ khiến người đọc hình dung nó sẽ là nơi đầy rẫy cực hình, đủ để trừng trị tội ác của những kẻ như tên tướng giặc họ Thôi.

Có thể thấy mỗi yếu tố kì ảc xuất hiện trong Chuyện chức phán, sự đền Tản Viên đều đảm nhận vai trò riêng nhưng rõ ràng, chúng tồn tại không tách rời nhau, thậm chí đan kết vào nhau để cùng dệt nên cho chúng ta một câu chuyện hoang đường đầy li kì hấp dẫn.

Trở lại thời đại Nguyễn Dữ, thế kỉ XVI là thế kỉ đầy những biến động lịch sử. Câu chuyện nhà văn đã kể lại cho chúng ta nghe trong Chuyện chức phán sự đền Tản Viên tất nhiên không thể chỉ là câu chuyện hoàn toàn bịa đặt. Đằng sau những yếu tố thần kì đó chắc chắn là những hiện thực: hiện thực về bọn tham quan vô lại, hiện thực về sự nhiễu loạn trong nhân dân, hiện thực về sự bất công và hiện thực về những con người khẳng khái, cương trực như Tử Văn. Nhưng tại sao Nguyễn Dữ phải đưa Tử Văn xuống tận Minh ti để tìm công lí, chính nghĩa. Phải chăng trên cõi trần, những vị đại quan như Diêm Vương hiếm quá? Giấc mơ về lẽ công bằng xã hội của Nguyễn Dữ đã phải viện đến yếu tố thần linh mới thực thi được. Điều đó có phản ánh hiện thực của một thời đại?

Chuyện chức phán sự đền Tản Viên là một câu chuyện giàu ý nghĩa. Nó hấp dẫn người đọc không chỉ bởi nội dung tư tưởng mà còn bởi sự li kì được đưa đến từ các yếu tô' kì ảo mà nhà văn đã dụng công xây dựng.