“Chuyện chức phản sự đền Tản viên” (Trích “Truyền kì mạn lục” của Nguyễn Dữ)

Chuyện chức phán sự đền Tản Viên là một trong số những truyện hay, tiêu biểu của Truyền kì mạn lục (Ghi chép tản mạn những chuyện lạ truyền ở đời). Về mặt nội dung, câu chuyện đã thể hiện được cả hai chủ đề chính của tác phẩm là phê phán hiện thực xã hội và đề cao phẩm chất kẻ sĩ, đồng thời phản ánh khá rõ tinh thần dân tộc của tác giả. về mặt nghệ thuật, Chuyện chức phán đền Tản Viên rất tiêu biểu cho bút pháp của Nguyễn Dữ khi viết Truyền kì mạn lục: sự kết hợp yếu tố hiện thực và yếu tố kì ảo trong miêu tả tình tiết và xây dựng hình tượng nhân vật.

Nhân vật chính của chuyện là Ngô Tử Văn. Khác với một số truyện trong đó Nguyễn Dữ trình bày lai lịch và hành trình số phận nhân vật từ đầu đến cuối, Chuyện chức phán sự đền Tản Viên chỉ chọn một thời điểm có ý nghĩa nổi bật nhất để bộc lộ đầy đủ tính cách nhân vật. Chuyện giống như một màn kịch ngắn. Mở màn là sự xuất hiện của Ngô Tử Văn với hành động châm lửa đốt đền thiêng. Hành động này chính là sự châm ngòi nổ cho một cuộc chiến đấu giữa chàng và hồn ma tên tướng giặc bại trận.

Đây là cuộc chiến đấu ngay từ đầu đã thể hiện sự gay go quyết liệt. Cũng ngay từ đầu tính cách Ngô Tử Văn đã bộ lộ khá rõ. Tính cách của chàng thể hiện qua những lời kể của tác giả: Chàng vốn khẳng khái, nóng nảy, thấy sự tà gian thì không thể chịu được, vùng Bắc người ta vẫn khen là một người cương phương. Tính cách ấy càng được khắc hoạ rõ nét qua hành động, cử chỉ của nhân vật: Tử Văn rất là tức giận, một hôm tắm gội chay sạch, khấn trời rồi châm.. lửa đốt đền. Mọi người đều lắc đầu, lè lưỡi họ đều lo sợ thay cho Tử Văn, nhưng Tử Văn vung tay không cần gì cả. Phản ứng của Tử Văn trước thói xấu, thói ác nhanh và mạnh như thuốc súng. Hành động tắm gội chay sạch trước khi đốt đền, vung tay không cần gì cả sau khi đốt đền, chứng tỏ Tử Văn đã quyết đấu, quyết sống mái với kẻ gian tà, dù đó là đối thủ ai cũng phải kinh sợ.

Tuyên chiến với một kẻ thù đầy sức mạnh hiểm ác, lúc đầu Tử Văn đơn phương độc mã. Nhưng Tử Văn tin vào việc làm và sức mạnh chính nghĩa của mình. Hành động vẫn cứ ngồi ngất ngưởng tự nhiên của Tử Văn trước lời đe doạ của tướng giặc không phải là hành động bất cần của kẻ liều mà là hành động tự tin của người nắm được chính nghĩa. Câu hỏi của Tử Văn với thổ thần: Hắn thực là tay hung hãn có thể gieo vạ cho tôi không? Không phải là câu hỏi của kẻ hoang mang lo sợ mà là câu hỏi của người muốn biết người, biết ta để giành thắng lợi.

Trong cuộc chiến đấu, Tử Văn có được sợ trợ giúp của thổ thần. Nhưng với một người bị đánh đuổi khỏi nơi ở của mình, không dám đấu tranh đến cùng phải nương tựa đền Tản Viên, phải tạm ẩn nhẫn mà ngồi xó một nơi thì Tử Văn trông mong gì ở ngoại viên? Cho nên, về cơ bản Tử Vãn không có âm phù dương trợ. Trong khi đó cuộc đấu của chàng ngày càng gay go, quyết liệt. Khi đối chất cùng tướng giặc, Tử Văn hoàn toàn tin mình chính nghĩa và chàng có thêm sức mạnh. Nhưng lúc ở chốn thâm cung, chàng khẳng định điều này đâu phải dễ. Do chỉ nghe một bên nguyên, Diêm Vương - vị quan toà xử kiện, người cầm đầu cán cân công lí cũng có lúc tỏ ra hồ đồ. Chính khi đứng trước búa rìu pháp luật, Tử Văn càng tỏ rõ chàng là người có khí phách. Chàng không chỉ kêu to, khẳng định Ngô Soạn này là kẻ sĩ ngay thẳng ở trần gian, chàng còn dũng cảm vạch mặt kẻ bại tướng gian tà với lời lẽ rất cương chính, không chùn nhụt chút nào. Giữa chốn công đường âm phủ, tính cách Tử Văn vẫn là bộc trực, khẳng khái, vẫn là một quyết tâm sắt đá. Chàng đã đánh lùi tất cả sự phản công, kháng cự của kẻ thù, cuối cùng đánh gục hoàn toàn viên tướng giặc. Ngô Tử Văn chính là hình tượng tiêu biếu của kẻ sĩ cương trực, khẳng khái kiên quyết chống gian tà.

Đối lập với Ngô Tử Văn là hình ảnh tên bách hộ họ Thôi. Khi sống hắn là kẻ cướp nước. Lúc chết hắn là kẻ cướp nhà. Sống, hắn đã gieo rắc tội ác; chết hắn còn làm yêu làm quái trong nhân gian. Từ hình ảnh viên bại tướng họ Thôi, tác giả đã vạch trần bộ mặt của không ít kẻ quen dũng chước lừa dối, thích làm trò thảm ngược. Đặc biệt ngòi bút Nguyễn Dữ không chỉ lên án một số quan tham lại nhũng đương thời mà còn tố cáo mạnh mẽ hiện thực xã hội với rễ ác mọc lan, khó lòng lay động, vì tham của đút mà bênh vực cho kẻ tà gian. Qua lời Diêm Vương bảo các phán quan, Nguyễn Dữ đã phơi bày sự thật về cái gọi là kỉ cương phép nước thời ông: Lũ người chia toà sở, giữ chức sự, cấm lệnh chỉ công, thường thì xứng đáng mà không, phạt thì đích xác mà không hà lạm, vậy mà còn có sự dối trá, càn bậy như thế... ngay một lời buột miệng rất tự nhiên của Tử Văn khi nói với thổ thần: Sao mà nhiều thần quá thế vậy cũng cho ta thấy một khía cạnh hiện thực xã hội đương thời.

Phê phán hiện thực xã hội qua hình tượng những nhân vật phản diện hoặc qua lời nói của các nhân vật trong truyện là cách Nguyễn Dừ thường làm. Người đọc có thể thấy hiện tượng này ở nhiều câu chuyện khác nhau trong Truyền kì mạn lục. Âu đó cũng là cách thanh nghị xã hội của các nhà nho.

Đem tên bại tướng giặc làm đối tượng tố cáo, đả kích, Nguyễn Dữ đã thể hiện sâu sắc tinh thần tự hào dân tộc. Viên tướng bách hộ họ Thôi khi sống, đến Việt Nam đã thất bại nhục nhã, lúc chết thành hồn ma lẩn quất trên đất Việt Nam làm điều dối trá, càn bậy, hắn lại tiếp tục nếm mùi thất bại. Phải chăng đó là số phận chung cho những tên xâm lược?

Màn kịch khép lại với thắng lợi thuộc về Ngô Tử Văn. Kết thúc có hậu này chứng tỏ nhà nho Nguyễn Dữ cũng đã tìm về cội nguồn truyền thống nhân đạo và yêu nước của dân tộc Việt nam từng được thể hiện trong nhiều câu truyện cổ tích: Chính nghĩa thắng gian tà, tinh thần dân tộc thắng ngoại xâm. Triết lý của ông già khổ thần: người ta sống ở đời, xưa nay hồn phải chết, miễn là đi còn được tiếng về sau là đủ là triết mang tư tưởng lập danh của Nho gia mà nhà nho Nguyễn Dữ đã tiếp thu một cách sâu sắc. Tuy nhiên, triết lý đó cũng rất phù hợp với quan niệm sống cao đẹp của nhân dân Việt Nam.

Lời bình cuối truyện hoàn toàn thống nhất với cảm hứng của tác giả khi thể hiện hình tượng nhân vật. Và, nếu lời bình của chính tác giả thì ở đây đã có sự phù hợp giữa nhà văn tài năng Nguyễn Dữ.

Viết Chuyện chức phán sự đền Tản Viên, Nguyễn Dữ đã sử dụng kết hợp thành công bút pháp hiện thực và bút pháp kì ảo. Chuyện có vẻ như người thực, việc thực bởi cách dẫn người, dẫn việc cụ thể xác đáng đến cả thời gian, địa điểm: Ngô Tử Văn, tên là Soạn, người huyện Yên Dũng, đất Lạng Giang, Năm Giáp Ngọ (1414) có người ở thành Đông Quan (Hà Nội) vốn quen biết với Tử Văn.... Nhưng câu chuyện lại đầy tính chất li kì bởi sự xuất hiện của thế giới âm cung với những hồn ma, bóng quỷ, với những cảnh vật khác thường, với chuyện người chết đi, sống lại... Tuy nhiên, trong mối quan hệ giữa mỗi yếu tố hiện thực và yếu tố kì ảo là biện pháp nghệ thuật để tăng tính hấp dẫn của câu chuyện. Cảm hứng của nhà văn Nguyễn Dữ khi sáng tác Chuyện chức phán sự đền Tản Viên nói riêng và Truyền kì mạn lục nói chung là: Lấy xưa nói nay, lấy cái kì nói cái thực.