Cảm nhận của anh (chị) về hình tượng Bê-li-cốp

Từ những cốt truyện giản dị, tác phẩm của Sê-khốp thường đặt ra rất nhiều vấn đề có ý nghĩa xã hội to lớn, ý nghĩa nhân bản sâu xa. Sê-khốp được xem là đại biểu lớn cuối cùng của văn học hiện thực Nga nửa cuối thế kỉ XIX, nhà cách tân thiên tài về thể loại truyện ngắn và kịch nói. Truyện ngắn “Người trong bao” được sáng tác trong thời gian nhà văn dưỡng bệnh ở thành phố I-an-ta. Là câu chuyện cười ra nước mắt của Bê-li-cốp, một kẻ mắc bệnh sợ hãi, sống chết đều thảm hại, “Người trong bao” dựng lại không khí u ám, nặng nề ở Nga cuối thế kỉ XIX, thổi cảm giác ấy vào trong lòng người đọc từ đó nói lên khát khao về một sự thay đổi.

Bằng ngòi bút tài năng của mình, Sê-khốp đã dựng lên hình tượng Bê-li-cốp chân thực, đầy ấn tượng từ dáng vẻ bên ngoài đến tính cách, lối suy nghĩ bên trong. Bức chân dung đó được vẽ bằng những nét vẽ thật rõ, thật kì quái và dần được bổ sung, tô đậm thêm. Với cặp kính đen luôn gắn trên gương mặt nhợt nhạt, bé choắt như mặt chồn, Bê-li-cốp nổi tiếng trước hết ở cách ăn mặc, phục sức kì quái, khác thường. “Hắn ta nổi tiếng về một điều là lúc nào cũng vậy, thậm chí cả vào những khi đẹp trời, hắn đều đi giày cao su, cầm ô và nhất thiết là mặc áo bành tô ấm cốt bông”. Tất cả đều màu đen và đều nằm trong bao, cho vào bao. “ô hắn cũng để trong bao, chiếc đồng hồ quả quýt cũng để trong bao bằng da hươu; và khi rút chiếc dao nhỏ để gọt bút chì thì chiếc dao ây cũng đặt trong bao; cả bộ mặt hắn ta dường như cũng ở trong bao vì lúc nào hắn cũng giấu mặt sau chiếc cổ áo bành tô bẻ đứng lên...” Cái hình hài trong bao đó của Bê-li-cốp đã khiến cho tác giả phải chán nản mà thốt lên rằng: “Nói tóm lại, con người hắn lúc nào cũng có khát vọng mãnh liệt thu mình vào trong một cái vỏ, tạo ra cho mình một thứ bao có thể ngăn cách, bảo vệ hắn khỏi những ảnh hưởng bên ngoài”. Con người là tổng hòa của những mốì quan hệ, vật mà có kẻ lại muốn tách mình ra khỏi quy luật ấy, muốn sống tách biệt ra khỏi cuộc sống hiện tại. Khát vọng đó vừa là một điều kỳ dị, cũng vừa là một thái độ sống đáng thương. Ngay cả những ý nghĩ của mình, y cũng cố gắng để giấu vào trong bao. Y không có ý kiến riêng về bất kỳ một vấn đề nào. Nói điều gì cũng viện vào các chỉ thị, thông tư, sợ bị vi phạm vào những chỉ thị, thông tư ấy một cách hết sức máy móc và giáo điều. Tính cách kì quái đó của Bê-li-côp được tác giả đây lên cao hơn nữa với khá nhiều dẫn chứng sinh động trong cuộc sống hàng ngày. “Ớ nhà hắn cũng sống thế thôi: cũng vẫn mặc áo khoác ngoài, đội mũ, đóng cửa, cài then, có đủ sự ngăn cấm và hạn chế, lúc nào cũng sợ nhỡ có chuyện gì xảy ra. Buồng ngủ của Bê-li-cốp chật như cái hộp. Khi nằm ngủ, hắn kéo chăn trùm đầu kín mít..”.. Trong mối quan hệ vài bạn bè, đồng nghiệp, hắn cũng có những thói quen hết sức kì cục và khác người như thế. Những tiếng thở dài và cái thói quen sống của hắn tác động đến những người xung quanh, khiến cho họ cũng đang dần trở thành một “Bê-li-cốp sợ hãi”: sợ nói to, sự chửi tục, sự làm quen, đọc báo, giúp đỡ người nghèo, dạy chữ... Câu nói cửa miệng của Bê-li-cốp là: “Nhỡ có chuyện gì xảy ra...” Cái sự “nhỡ có chuyện gì” ấy góp phần khắc họa tính cách hèn nhát của hắn, nó chi phối đến cả cuộc đời hắn, khiến cho hắn lúc nào cũng sống trong cảm giác sợ hãi. Bê-li-cốp chưa có một phút giây nào dám sống cho chính mình cả. Hắn tìm kiếm sự an toàn cả về thể xác lẫn tâm hồn trong một cái bao lớn để nó có thể trở thành lớp vỏ ngăn, bảo vệ bao bọc cho hắn khỏi những tác động của cuộc sống bên ngoài. Với nghệ thuật xây dựng nhân vật điển hình, Sê-khôp đã xây dựng nên một nhân vật có tính cách kì quái mà vẫn chân thực, có ý nghĩa tiêu biểu, và sức khái quát lớn.

Điều đáng nói là Bê-li-cốp lại luôn luôn thỏa mãn, luôn hài lòng với lối sống cổ hủ, lạc hậu và kì quái của mình. Nhận ra sai làm mới là tiền đề cho việc sửa chữa sai làm ấy, đằng này Bê-li-cốp thì không. Hắn cho rằng sống như y mới là đáng sống, làm việc như hắn mới là làm việc, mới là người có trách nhiệm, mới là công dân tốt của nhà nước, là viên chức mẫn cán với cấp trên. Đó là lẽ sống, lối sống, triết lý sống tự nhiên của hắn. Bê-li-cốp tự nguyện, tự giác tuân thủ nghiêm túc và thường xuyên lối sống trong bao. Hắn không hề biết rằng những người xung quanh đang sợ y, chế giễu y, khinh ghét y, thậm chí là ghê tởm. Hắn cũng không biết rằng lối sống đó gây cảm giác ngột ngạt và khó chịu như thế nào đốì với những người xung quanh như thế nào. Cái đáng lưu ý nhất trong tính cách của nhân vật, cái làm cho nhân vật trở nên kỳ quái, cô độc nhất chính là ỏ chỗ ấy. Chính vì kiểu sống và tính cách ấy nên tình yêu muộn mằn với Va-ren-ca, khi y đã ngoài bốn mươi tuổi không thành công cũng là điều dễ hiểu. Sự xuất hiện của chị em Va-ren-ca như một làn gió mới, thổi vào cuộc sống của Bê-li-cốp, thổi vào cuộc sống của những người dân thị trấn vốn đang bị chìm đắm, ảnh hưởng bởi lốì sống kia. Hai chị em họ sống tự nhiên, vui vẻ, sống đúng với con người, với suy nghĩ và tính cách của họ. Và chính vì vậy, Bê-li-côp rất ngạc nhiên và không thể chịu nổi cách sống của chị em cô. Hắn càng ngạc nhiên hoảng hốt vì lại có thể có người vẽ bức tranh châm biếm, chế giễu tình yêu đầu trong sạch và chân thành nhất của y. Và càng không thể hiểu nổi, vì sao để đáp lại thịnh tình (là những lời giáo huấn về lẽ sống mà hắn cho là đúng đắn). Bê-li-cốp chính là một hình tượng nhân vật con người không khát vọng, bản tính ưa sống đơn độc như con ốc, con sên, lúc nào cũng cố thu mình trong vỏ. Hình tượng Bê-li-cốp có sức khái quát cho một kiểu người trong bao, lối sống trong bao, tính cách trong bao. Hình tượng nhân vật này luôn đồng hành, gắn liền với hình tượng chiếc bao với ý nghĩa biểu tượng sâu sắc. Có thể nói, hình tượng cái bao là một sáng tạo nghệ thuật độc đáo của tác giả. Nó có thể bao hàm, và gợi cho người đọc nhiều ý nghĩa. Đó không chỉ là những thứ Bê-li-cốp dùng để bao gói đồ vật, nhưng đó cũng chính là một cái bao lớn để Bê-li-cốp bao gói chính bản thân mình, tạo ra một cái vỏ, cái kén để chui vào đó, tách biệt với cuộc sống và những biến động của cuộc sống bên ngoài. Cái bao đó cũng giống như lối sống, tính cách của Bê-li-côp, Hơn thế nữa, nó còn biểu trưng cho một kiểu người trong bao, lối sống trong bao, một lối sống không chỉ tồn tại ở Nga cuổì thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX mà còn mang tính khái quát chung trong mọi thời đại, về những lớp người đang từng ngày, từng giờ sống nhạt nhẽo, thu mình, sống vô nghĩa lý, không niềm tin, niềm vui, không khát vọng về cuộc sống.

Bê-li-cốp một cách bất ngờ, gây cho mọi người xung quanh không ít sự ngạc nhiên. Cái chết đó không chỉ là một chi tiết nghệ thuật quan trọng mà còn là một biện pháp nghệ thuật Sê-khốp dùng để đẩy tính cách nhân vật lên tới đỉnh cao. Xét về mặt lô-gic, đó là cái chết tất yếu. Bê-li-cốp với tạng người, cách sống như hắn, chết trong sợ hãi như thế là một điều tất yếu. Nhất là việc với cái chết, với việc nằm vĩnh viễn trong quan tài, cuối cùng Bê-li-cốp đã tìm cho mình cái bao tốt nhất, bền vững nhất. Có lẽ đó chính là mong muốn lớn nhất của y. Nhưng điều đáng nói là đằng sau cái chết của Bê-li-côp vẫn còn rất nhiều điều phải bàn. Ban đầu, trước cái chết của Bê-li-cốp, người ta cảm thấy vui mừng, như vừa trút được một gánh nặng, thấy nhẹ nhàng, thoải mái. Vậy mà chưa được bao lâu, cuộc sống lại diễn ra như cũ, như khi Bê-li-cốp còn sống: nặng nề, mệt nhọc, vô vị, tù túng... Một cách vô hình, lối sống của Bê-ỉi-cốp đã ngấm vào trong người họ, biến họ thành những người cũng đang trên đà như Bê-li-cốp, sống tẻ nhạt, buồn chán, vô vị... Nhà văn đã khái quát ảnh hưởng, tác động dai dẳng, nặng nề của kiểu người Bê-li-cốp, lối sống Bê-li-cốp đã ám ảnh, đầu độc bầu không khí trong sạch, lành mạnh của văn hóa, đạo đức và tiến bộ xã hội đương thời như thế nào. Tình trạng đó nêu ra một vấn đề đáng báo động: Hiện tượng, lối sống, kiểu người Bê-li-cốp còn sống lâu dài như một hiện tượng xã hội mang tính phổ biến rộng rãi, mang tính quy luật trong lịch sử phát triển của loài người. Bê-li-cốp là sự tiếp nối cho hình tượng ‘'con người thừa” ở văn học Nga trước đó, nhân vật được xây dựng trở thành một nhân vật điển hình tiêu biểu cho lối sống vô nghĩa lý, nhạt nhẽo của không ít người trong mọi thời đại. Nhân vật làm ta nhớ đến hàng loạt các kiểu người tương tự thường hay bắt gặp trong các sáng tác của Sê-khốp. Đó là sự thay đổi thái độ từ vồn vã, vui vẻ đến sợ hãi, qụy lụy thảm hại của anh gầy khi gặp lại một người bạn giờ đã trở thành quan chức (Anh béo và anh gầy). Đó là cái chết của một anh viên chức, chết vì sợ hãi, vì một lí do hết sức ngớ ngẩn: vô tình hắt hơi làm bắn nước bọt vào một vị quan chức cao cấp và luôn cho bị ám ảnh bởi lỗi làm của mình, biến cái lỗi vô tình thành cố tình và cuối cùng, tự mình nhận lấy cái chết thảm hại, chết vì sợ hãi (Cái chết của một viên chức). Là cuộc sống và những ước mơ nhỏ nhoi đến đáng thương của ông lý sự (ở nơi đày ải): “ông lý sự luôn miệng khuyên người ta bằng lòng với chính mình, hãy đừng ước mơ cái gì cả và hãy cầu trời sao cho ai cũng được như ta”. Chính cuộc sống nhát sợ, vô nghĩa lý của những kẻ ấy đã làm trì hoãn, đẩy lùi sự phát triển của xã hội. Với tư cách là một bác sĩ, Sê-khôp không những chỉ ra căn bệnh kinh khủng của thời đại mà còn cố gắng cắt nghĩa căn nguyên của căn bệnh ấy. Nhà văn xây dựng kiểu người là nạn nhân của thời đại và của chính bản thân mình. Họ không hẳn là người xấu mà chủ yếu, họ là một thứ nạn nhân của xã hội. Nỗi sợ hãi dần biến họ thành những quái thai của thời đại, sống không ra hồn người. Lên án, phê phán mạnh mẽ kiểu người trong bao, lối sống trong bao và tác hại của nó đốì với hiện tại và tương lai của nước Nga, của toàn nhân loại, Sê-khốp cũng bức thiết lên tiếng cảnh báo và kêu gọi mọi người cần phải thay đổi cuộc sống, cách sống, không thể sống tầm thường, hèn nhát, ích kỷ, vô vị và hủ lậu mãi như thế được.

Hình tượng Bê-li-cốp trở thành một hình tượng điển hình cho lối sống trong bao của một bộ phận không nhỏ người dân Nga thế kỷ XIX và cho lối sống vô nghĩa lý vẫn đang tồn tại trong con người nói chung. Đó sẽ mãi là một hình tượng nhân vật có ý nghĩa giáo dục rất lớn đôi với mọi con người, trong mọi thời đại: hãy tránh xa cái bao của sự hèn nhát, vô nghĩa có thể bủa vây và chụp lấy con người bất cứ lúc nào. Hãy sống một cuộc sống có ý nghĩa, với những người xung quanh, với chính bản thân mình.