Ai đó đã nói khi đọc truyện ta luôn thấy bên dưới câu chuyện đang được kể là câu chuyên thứ hai, đó là câu chuyện về tính cách, con người và cuộc đời nhà văn. Ở truyện Chiếc thuyền ngoài xa có cảm giác trong hình ảnh nhân vật Phùng như thấp thoáng bóng dáng của chính tác giả. Đó là một con người tài hoa

Có thể thấy cảm hứng chủ đạo trong các tác phẩm của Nguyễn Minh Châu trước 1975 là cảm hứng anh hùng cách mạng, còn sau năm 1975 là cảm hứng về nhân cách con người, là hành trình khám phá "con người bên trong con người" (Ba-khtin). Theo mạch cảm hứng ấy, năm 1982

Tác giả chỉ gọi là "người đàn bà" một cách phiếm định. Tuy không có tên tuổi cụ thể, chỉ là một người vô danh như biết bao người đàn bà vùng biển khác, nhưng số phận con người ấy lại được tác giả tập trung thể hiện và được người đọc quan tâm nhất trong truyện ngắn này.

Để có thể xuất bản một bộ lịch nghệ thuật về thuyền và biển thật ưng ý, trưởng phòng đề nghị nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng đi thực tế chụp bổ sung một bức ảnh với cảnh biển buổi sáng có sương mù. Phùng đi tới một vùng biển từng là chiến trường cũ của anh thời chống Mĩ, anh muốn nhân chuyến đi thăm Đẩu

Hậu quả của tình trạng bạo lực trong gia đình cậu bé Phác là nỗi đau khổ nặng nề mà người mẹ và những đứa con phải gánh chịu. Người mẹ không chỉ bị hành hạ về thể xác mà còn bị giày vò về tinh thần vì bà luôn nơm nớp lo sợ con cái bị tổn thương.

Sau khi thấy các biện pháp giáo dục, răn đe người chồng không có kết quả, Đẩu - với tư cách thẩm phán huyện - đã khuyên người vợ nên li hôn để khỏi bị hành hạ, ngược đãi. Anh mời người đàn bà đen công sở để trao đổi về vấn đề này. Có lẽ Đẩu đã tin rằng giải pháp mình chọn cho bà ta là đúng đắn.

Đối với truyện ngắn, tình huống giữ vai trò là hạt nhân của cấu trúc thể loại, nó chính là cái hoàn cảnh riêng được tạo nên bởi một sự kiện đặc biệt khiến cho tại đó, cuộc sống hiện lên đậm đặc nhất và ý đồ tư tưởng của tác giả cũng được bộc lộ sắc nét nhất.

Lúc đầu tác phẩm này được in trong tập Bến quê (1985), sau được Nguyễn Minh Châu lấy làm tên chung cho một tuyển tập truyện ngắn từ Bức tranh trở đi (in năm 1987). Chiếc thuyền ngoài xa rất tiêu biểu cho hướng tiếp cận đời sống từ góc độ thế sự của nhà văn ở giai đoạn sáng tác thứ hai.

Sau năm 1975, đất nước ra khỏi hoàn cảnh thời chiến, bước vào giai đoạn xây dựng, phát triển trong quĩ đạo hòa bình, mở ra cho văn học những tiền đề mới. Vốn giàu tâm huyết với văn chương, luôn trăn trở về một nền văn học xứng đáng với sự kì vọng của nhân dân, Nguyễn Minh Châu sớm ý thức được yêu cầu phải đổi mới tư duy văn học.

Văn chương khắc họa số phận cá nhăn trong lịch sử thì bình diện đặt lên hàng đầu, trọng tâm phản ánh là lịch sử, là những vấn đề của cuộc sống trong một thời kì của lịch sử nhất định (ví dụ, vấn đề chủ nghĩa anh hùng cách mạng của dân tộc Việt Nam thời kì chống Mĩ qua hình ảnh những chiến sĩ đảo cồn cỏ trong kí sự Họ sống và chiến đấu